Πέμπτη 24 Οκτωβρίου 2013

Συμβουλές κριτικής σκέψης στο διαδίκτυο

Με αφετηρία τον καταιγισμό αναξιόπιστων δημοσιεύσεων στο διαδίκτυο και τον υπερβάλλοντα ζήλο μεγάλης μερίδας της διαδικτυακής κοινότητας να διαδίδει άκριτα ψευδείς πληροφορίες, το κείμενο αυτό δίνει κάποιες κατευθύνσεις που μπορούν να βοηθήσουν στην ανάπτυξη της κριτικής αντιμετώπισης των δημοσιευμάτων του διαδικτύου. 

1. Καταρχήν αξιοπιστία του δημοσιεύματος
Πρώτα απ' όλα, τα διάφορα δημοσιεύματα που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο δεν είναι αυτόματα και αξιόπιστα. Ο πλουραλισμός του διαδικτύου έγκειται στο ότι ο καθένας μπορεί να γράψει και να δημοσιεύσει (όπως κάνω τώρα κι εγώ) ό,τι  θέλει. Μπορεί να γράψει τις μεγαλύτερες τερατολογίες που ούτε ο ίδιος να μην πιστεύει και με κατάλληλη προώθηση και αναδημοσίευση σε διάφορα άλλα ιστολόγια αναπαραγωγής ειδήσεων να δώσει μαζική υπόσταση στην αρχική ψευδή είδηση. Είναι το γνωστό «πες-πες, κάτι θα μείνει».  Όταν βλέπουμε ένα δημοσίευμα λοιπόν, καλό είναι να παρατηρούμε αν είναι υπογεγραμμένο ή ανυπόγραφο, αν αναφέρεται σε πηγές που τεκμηριώνουν τα γραφόμενα και αν εμπιστευόμαστε τον ιστότοπο στο οποίο το είδαμε αναρτημένο.

Παράδειγμα:

  • Ο 27χρονος που συνελήφθη ως βλάσφημος και έμεινε γνωστός ως «Παστίτσιος», ο οποίος για να καταδείξει τη διασπορά ψευδών ειδήσεων θρησκευτικού περιεχομένου, κατασκεύασε ένα θαύμα και αυτό αναδημοσιεύτηκε άκριτα μέχρι που βρέθηκε και σε πρωτοσέλιδο εφημερίδας πανελλήνιας κυκλοφορίας.



2. Προσωπική μας ευθύνη αναφορικά με τη διάδοση δημοσιευμάτων

Άλλο χαρακτηριστικό του διαδικτύου είναι ο τεράστιος όγκος πληροφοριών που μας προσφέρει, αφού μπορούμε να ενημερωθούμε από  πληθώρα διαφορετικών πηγών για κάποιο θέμα. Όμως αυτή η τεράστια προσφορά πληροφοριών απαιτεί από εμάς ανεπτυγμένη κριτική ικανότητα προκειμένου να ξεχωρίζουμε το αξιόπιστο από το ψευδές. Η συνήθεια της άκριτης αναδημοσίευσης δίνει υπόσταση σε κάτι αναληθές και τελικά μας καθιστά συνεργούς στην διάδοση ψευδών δημοσιευμάτων, μετατρέποντας το διαδίκτυο σε μια 
«χωματερή» άχρηστων και παραπλανητικών πληροφοριών.

Παράδειγμα:

  • Μια ενδεικτική λίστα με παραπλανητικές ειδήσεις (hoaxes) που κατακλύζουν το διαδίκτυο.

3. Σκοπιμότητες
Η διοχέτευση ψευδών δημοσιευμάτων δεν γίνεται μόνο ως φάρσα ή ως ακούσιο σφάλμα του συγγραφέα, αλλά και για την εξυπηρέτηση οικονομικών ή πολιτικών σκοπιμοτήτων. Πέρα από τις φανερές διαφημίσεις που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, υπάρχουν και οι παραπλανητικές που μπορεί να παρουσιάζονται ως ανεξάρτητα άρθρα κάποιου ιστολογίου και μάλιστα με ψεύτικα σχόλια από κάτω για να ενισχύσουν την αίσθηση της αξιοπιστίας. Υπάρχουν όμως και τρόποι να διαφημίσει κανείς διάφορα προϊόντα μέσα από τη διαδικασία του "like-farming", μιας και στο διαδίκτυο τα likes ανεβάζουν την προτεραιότητα των διαφόρων σελίδων στις αναζητήσεις και τους προσδίδουν οικονομική αξία (για το πώς λειτουργεί το like farmingεδώ).
Εκτός από τα οικονομικά συμφέροντα βέβαια, το διαδίκτυο χρησιμοποιείται και για την διαμόρφωση της Κοινής Γνώμης. Είναι μια διάσταση την οποία δεν την αντιλαμβάνεται ακόμη ο πολύς κόσμος, αλλά πραγματικά το διαδίκτυο με την απόλυτα ανοιχτή του δομή είναι η χαρά του επαγγελματία προπαγανδιστή. Απαιτείται αυξημένη κριτική ικανότητα από τους χρήστες του διαδικτύου ώστε να μην άγονται και φέρονται από αυτούς τους μεταμφιεσμένους προπαγανδιστικούς μηχανισμούς που παρουσιάζονται ως γνώμες ή σχόλια άλλων απλών χρηστών, αλλά και ώστε να μην αποτελούν και οι ίδιοι συνεχιστές της προπαγάνδας αυτής με την άκριτη αναδημοσίευση ψευδών ειδήσεων.

Παραδείγματα:




    4.  «Οι εντυπωσιακοί ισχυρισμοί απαιτούν εντυπωσιακές αποδείξεις.» 

    Πολλές φορές βρισκόμαστε σε δημοσιεύματα που προβάλλουν υπερβολικούς ισχυρισμούς, αντιφατικούς προς τα δεδομένα που έχουμε από την προσωπική μας εμπειρία. Κάποια πράγματα που, αν ισχύουν, θα μας ξαφνιάσουν πολύ, γιατί δεν αντιστοιχούν στην πραγματικότητα όπως την αντιλαμβανόμαστε. Εδώ κατεξοχήν  εντάσσονται ισχυρισμοί περί υπερφυσικών φαινομένων, αλλά και θεωριών συνωμοσίας και ακόμα και πιο καθημερινών ειδήσεων που δεν μπορούν να συνδεθούν λογικά με την μέχρι τώρα γνώση μας επί των θεμάτων αυτών και την πραγματικότητα εν γένει. Πέρα από αυτό, οι συνταρακτικές ειδήσεις ως ισχυρά αίτια θα πρέπει να προκαλέσουν άμεσα και ορατά αποτελέσματα. Η απουσία αποτελέσματος θα πρέπει να μας προβληματίζει για την αληθοφάνεια του προβαλλόμενου αιτίου.

    Παραδείγματα:

    • Το υποτιθέμενο κρυφό μήνυμα του Microsoft Word για το χτύπημα στους Δίδυμους Πύργους στις 11/09/2001.
    • Η απάτη των υποτιθέμενων 600 δισ. του παντελώς άγνωστου Α. Σώρρα, ο οποίος από το πουθενά θα αποπλήρωνε το εξωτερικό χρέος της Ελλάδας και με ό,τι περίσσευε και της Κύπρου. Βέβαια το πώς είναι δυνατόν μια οργάνωση σαν του κυρίου αυτού να έχει στην κατοχή της τέτοια εξωφρενική περιουσία και όχι μόνο να την χαρίζει, αλλά να μην καταφέρνει να προβληθεί από κανένα έγκυρο δημοσιογραφικό μέσο παρόλη την οικονομική επιφάνεια που ισχυριζόταν πως διαθέτει, ήταν μυστηριώδες. Τελικά αποκαλύφθηκε η χονδροειδής απάτη.

    5. Διασταύρωση πληροφοριών
    Το πιο εύκολο πράγμα για να διαπιστώσουμε την αξιοπιστία ή όχι μιας δημοσίευσης είναι η αναζήτηση στο 
    Google για να δούμε αν υπάρχουν άλλα σχετικά άρθρα επί του θέματος από αξιόπιστες πηγές, οπτικοακουστικά ντοκουμέντα κτλ. Πολλά από τα δημοσιεύματα που κυκλοφορούν δεν εμφανίζουν τίποτε άλλο στην αναζήτηση αυτή παρά αναδημοσιεύσεις τους σε διάφορους ιστότοπους, πράγμα που σημαίνει πως η μία και μοναδική αρχική δημοσίευση έχει απλώς πολλαπλασιάσει τις εμφανίσεις της μέσα από τη μαζική αναδημοσίευσή της.

    Παράδειγμα:

    • Το «λερναίο» κείμενο (όπως το χαρακτηρίζει ο Σαραντάκος) περί του προγράμματος Hellenic Quest, την εκμάθηση ελληνικών σε μεγαλοστελέχη επιχειρήσεων και την πρόταση των Βάσκων ευρωβουλευτών να καθιερωθεί η ελληνική ως η επίσημη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (όλα ανυπόστατα και χωρίς την παραμικρή αναφορά σε πηγές).

    6. Πρόσληψη της είδησης
    Η αντίδρασή μας σε μια δημοσίευση δεν χρειάζεται να είναι μόνο αποδοχή ή μόνο απόρριψη. Αν μετά από κριτική εξέταση δεν μας πείσει και δεν προλαβαίνουμε ή δεν καταφέρουμε να διασταυρώσουμε τις πληροφορίες, μπορούμε πολύ απλά να έχουμε τις πληροφορίες κατά νου και να τις αποδεχτούμε ή να τις απορρίψουμε υπό το φως νέων πληροφοριών στο μέλλον. Σίγουρα πάντως δεν χρειάζεται να αναδημοσιεύσουμε κάτι για το οποίο δεν είμαστε καν σίγουροι πως είναι αξιόπιστο.

    7. Κριτική σκέψη και ψυχολογία
    Το γεγονός ότι άνθρωποι καθόλα μορφωμένοι και έξυπνοι πέφτουν στην παγίδα της πίστης και αναπαραγωγής ανυπόστατων δημοσιεύσεων (έως και τερατολογημάτων) μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι βασικός λόγος για τον οποίον διαδίδονται οι ψευδείς αυτές ειδήσεις είναι επειδή πολλές φορές ανταποκρίνονται στην ψυχολογική ανάγκη του αναγνώστη να τις πιστέψει, παρακάμπτοντας τη νόησή του. Γι' αυτό έχουμε έναν λόγο παραπάνω να διασταυρώνουμε την αξιοπιστία ειδήσεων τις οποίες θα θέλαμε οι ίδιοι να ισχύουν, αν και δεν μας πείθουν με στοιχεία, και όχι να τις αναδημοσιεύουμε επειδή μας είναι βολικές για την αυτοεπιβεβαίωση της κοσμοθεωρίας μας.Παράδειγμα:

    • Το κείμενο αυτό που έχει αναδημοσιευτεί παγκοσμίως σε εκατοντάδες ιστότοπους, ισχυρίζεται πως ο μεγάλος στοχαστής Noam Chomsky αναλύει δέκα τεχνικές που χρησιμοποιεί η εξουσία για την χειραγώγηση της Κοινής Γνώμης:
    Στην πραγματικότητα όμως αυτά δεν είναι λόγια του Chomsky (ο οποίος βεβαίωσε πως ουδέποτε έχει δημοσιεύσει τέτοιο κείμενο), αλλά επιτομή ενός αμφιβόλου προελεύσεως κειμένου (Silent Weapons For Quiet Wars) που υποτίθεται πως βρέθηκε μέσα σε έναν αγορασμένο εκτυπωτή IBM το 1979 και ήταν εγχειρίδιο μυστικών υπηρεσιών (περισσότερα για την απάτη αυτή εδώ).
    Το γεγονός ότι είναι αληθοφανείς οι πληροφορίες της δημοσίευσης λοιπόν δεν την καθιστούν και αληθινή.

    8. Κατανόηση της λειτουργίας του διαδικτύου
    Πολλές διαδικτυακές απάτες βασίζουν τη διάδοσή τους σε υποσχέσεις αδύνατο να πραγματοποιηθούν από την ίδια τη φύση της λειτουργίας του διαδικτύου. Για παράδειγμα, βλέπουμε πολύ συχνά στο facebook φωτογραφίες να υπόσχονται διάθεση χρημάτων για φιλανθρωπικούς σκοπούς αν τους κάνουμε like ή αν τις κοινοποιήσουμε, κάποιες δημοσιεύσεις που υπόσχονται να μας προφυλάξουν από επιθέσεις χάκερ αν τις αναρτήσουμε στον τοίχο του facebook, σελίδες του facebook που μας υπόσχονται να μας δείξουν ποιος μπαίνει στο προφίλ μας ή να αλλάξουμε τα χρώματα του facebook (πράγμα αδύνατο γιατί δεν έχουν πρόσβαση σε αυτές τις πληροφορίες ούτε σε αυτές τις ρυθμίσεις). Εξάλλου ακόμα και στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο κυκλοφορούν διάφορα μηνύματα που υπόσχονται από καλοτυχία μέχρι χρήματα σε αυτόν που θα τα προωθήσει, αν είναι και ανιδιοτελής μάλιστα κυκλοφορούν και e-mails που δίνουν τα χρήματα στους φτωχούς.
    Αν μπορέσουμε εξαρχής να κατανοήσουμε πώς λειτουργεί το διαδίκτυο και οι διάφορες υπηρεσίες του, δεν θα πέφτουμε θύματα σε τέτοιες απάτες.

    Παράδειγμα:

    • Ένα e-mail που προωθήθηκε κάποτε και σε μένα και ισχυρίζεται πως για να πειραματιστεί η Microsoft (το πώς ένας θεός το ξέρει), μας πληρώνει 245 ευρώ για κάθε προώθηση του κειμένου συν κάτι εξτραδάκια από εδώ και από εκεί. Χρειάζεται παντελή άγνοια της λειτουργίας του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, αλλά και της πραγματικότητας γενικά, προκειμένου να μπει κάποιος στη διαδικασία να προωθήσει ένα τέτοιο μήνυμα. Και όμως υπήρξε πολύς κόσμος, αφού το μήνυμα διαδόθηκε.


    Κι επειδή έχω την αίσθηση ότι αυτό το κείμενο δεν θα πιάσει, ώρα για κάτι συνταρακτικό (με δραματικό τίτλο):

    (καλά, κοτζάμ απόρρητη συνωμοσία ψεκασμών και έχουν φωνάξει και τουρίστες να βγάζουν φωτογραφίες το ψεκαστικό;;)

    Η απάντηση εδώ.